Ungdomsredninga

Det blei så godt som er­klært kri­se då re­sul­ta­ta frå den siste PISA-un­der­sø­kin­ga vart pre­sen­ter­te i star­ten av de­sem­ber. Leseferdigheitene går ned­over, ein fi­re­del av gutane i un­der­sø­kin­ga vil ha pro­blem med å lese leng­re, ukjen­te tekstar. Ungdomen les mind­re og mind­re, og un­der halv­par­ten les på fri­ti­da.

Le­se­plikt

På År­stad har skulebiblioteket sett i gang eit pro­sjekt som skal få elevane til å lese meir, et­ter ini­tia­tiv frå bib­lio­tek­sjef Sunniva Rel­ling Berg. No les alle elevane som går fyrs­te året i tjue minuttar kvar dag. Det blir lånt tid frå alle moglege ti­mar, og sjølv om det er nokon som syns det er litt rart å ta av til dømes verkstadtida til elektrofagelevane, er pro­sjek­tet så po­pu­lært at dei håpar å få ut­vi­da til påbyggklassane nes­te år.

– Når me har le­sing heilt på slut­ten av da­gen, hen­der det me blir sittande med boka et­ter at ti­men er fer­dig, sei­er Ahmed Omar, ein av elevane i pro­sjek­tet.

Han er inn­om bib­lio­te­ket, og bib­lio­te­kar Eli­sa­beth Ir­gens Casén Pihl skyndar seg å spørje korleis han likar boka ho har an­be­falt han, «Udyr» av Kris­tine Tof­te.

– Den er kul. Eg kjen­ner meg vel­dig godt igjen, sei­er Omar.

Ka­me­ra­ten Ar­turs Grigorjevs held på si side på med «Nora el­ler brenn Oslo brenn», som han likar godt, men han er ikkje heilt vane med å lese for le­sin­ga si skuld.

– Dei fyrs­te ti minuttane av le­se­ti­da er eg ofte litt ukon­sen­trert, men så kjem fly­ten, sei­er han.

Grigorjevs er hel­ler ikkje blant dei som syns le­sing var vel­dig spennande før han starta, og Ir­gens har laga ein av­ta­le med han om ein li­ten pre­mie når boka er fer­dig.

På År­stad er det ung­doms­bø­ke­ne som er klart mest ut­lån­te, men dei står sam­an med dei and­re skjønn­lit­te­ræ­re bø­ke­ne, og er ikkje merkt med anna enn ein M på bok­ryg­gen.

Red­nin­ga

– Ung­doms­bø­ke­ne kan red­de oss frå dei dårlege Pisa-tala, sei­er Stig El­vis Fur­set ved Buskerud fyl­kes­bib­lio­tek.

Un­der ung­doms­bok­slep­pet i Dram­men før jul var han ein av dei som sto på sce­nen for å pre­sen­te­re årets bø­ker. Men det er nokre men.

– Ein er av­hen­gig av at ung­doms­bø­ke­ne blir for­mid­la, og ikkje ber­re ståande i ein kas­se frå Kul­tur­rå­det, og der må både for­la­ga, bokhandlarane og lærarane skjer­pe seg, sei­er Fur­set.

Det er som kjent svært ulikt kva bibliotekstilbod, og ikkje minst kva bibliotekartilbod som fins på skulane. Men Fur­set mei­ner dei som er, gjer ein god jobb med å for­mid­le bø­ker også til ung­dom. And­re de­ler av bok­bran­sjen er han ikkje like im­po­nert over.

– Det er jo ung­doms­bø­ker som sel best i ut­lan­det! Men for­la­ga her heime har grodd fast i ein ide om at ung­doms­bø­ker ikkje sel, sei­er han.

Og om ein tek ein run­de i bokhandlarar og nettbokhandlarar, så er det ikkje ung­doms­bø­ke­ne som mø­ter ein fyrst. I butikkane må ein gjer­ne inst i lo­ka­let for å finne rik­tig hylle, og det er ikkje noko ung­doms­bord med tilbodsbøker ved inn­gan­gen. I så godt som alle and­re mark­na­der, er tenåringar blant dei viktigaste mål­grup­pe­ne, og kjø­pe­kraf­tig ung­dom held liv i mang ein mil­li­onær. Er det noko den nors­ke bok­bran­sjen ikkje har skjønt?

– Har­ry Potter, Twi­light, Hun­ger Games og John Greene er jo enor­me! Og dei har hordar av fans i alle aldrar, så moglegheitene fins der jo, sei­er Fur­set.

Li­ke­vel er det få meldingar av ung­doms­bø­ker i me­dia, dei får lite salsstativplass i bokhandlaren, og Fur­set trur bok­bran­sjen ikkje ser po­ten­si­a­let.

– Bokhandlarane har be­stemt seg for at ung­dom ikkje kjø­per bø­ker, og at det­te er vanskeleg å sel­je, så dei pri­ori­te­rer ikkje des­se bø­ke­ne i det heile.

Men om ikkje bø­ke­ne er synlege ver­ken i butikkar el­ler i me­dia, er det jo vanskeleg for ung­dom å kjøpe dei. Men det er ofte and­re vaksne, for­eld­re el­ler lærarar, som er portvoktarar for kva ungdomar les. Iføl­ge bibliotekarane Bok og Bib­lio­tek har snak­ka med, så vert ung­doms­bø­ke­ne ofte un­der­vur­der­te av lærarane og.

– Man­ge lærarar er kon­ser­va­ti­ve, særleg på vidaregåande, og let ikkje elevane skrive analysar av ung­doms­bø­ke­ne. Ein skal li­ke­som lese den se­ri­ø­se lit­te­ra­tu­ren, sei­er Fur­set.

Og det utsegna gir ekko heilt til Bergen og År­stad vidaregåande sku­le.

Fri le­sin­ga

– Det er ei skam at ung­doms­bø­ke­ne blir sett på som dårlegare lit­te­ra­tur! Det er så enormt my­kje bra bø­ker som ikkje får den merksemda dei fortener, sei­er Pihl.

Om ein tek det for gitt at å lese bø­ker vil auke leseferdigheitene, gir det meining å sjå på ung­doms­bø­ke­ne. Dei prø­ver å lok­ke til seg dei grup­pe­ne som les minst, men klarar dei eigentleg det? Iføl­ge Pihl er ein del av pro­ble­met at elevane ikkje opp­le­ver å lese bø­ker dei kjen­ner seg att i på skulen.

– Det er vik­tig at ung­dom får lese fritt! Dei må få velje kva dei vil lese, og det bør ikkje all­tid vere krav om å skrive analysar og samandrag et­ter­på, det øydelegg for le­se­gle­da, sei­er Pihl.

Bib­lio­te­ket på År­stad Vidaregåande sko­le i Bergen er det ein kal­lar eit mot­sett case. Her er det gode lesestolar, mas­se bø­ker, og ikkje mind­re enn tre til­set­te (rett nok to på del­tid). Det sitt klyn­ger med tenåringar rundt for­bi, fri­mi­nut­tet er snart over og det klaprar i tas­ta­tur over innleveringar som er nes­ten fer­di­ge. I ein krok mel­lom eit vindauga og ei bok­hyl­le, sit ein li­ten gjeng og pratar og tryk­ker på mobilane sine.

– Eg likar ikkje så godt des­se le­se­ti­de­ne, men det kan hen­de det blir be­tre om eg by­ter bok, eg likar ikkje så godt den eg har no, fortel Simyrna Kaiasman.

Ven­nin­na Emma Ja­kob­sen er einig. Men frå sto­len ved sida av, mel­der Hussain El­maz at han har fått eit nytt og be­tre syn på å lese bø­ker.

– Eg likar det. Det er så man­ge spennande bø­ker, men eg held framleis på med den fyrs­te i det­te pro­sjek­tet. Det er Anne Franks dag­bok, og den er vel­dig god, sei­er han.

Og den­ne ves­le gjen­gen il­lust­re­rer ak­ku­rat det Pihl mei­ner.

– Me ser jo at om dei ber­re finn rett bok, så blir dei hekta, sei­er Pihl.

Å kjen­ne seg att

I eit in­ter­vju med NRK Kul­tur­stri­pa i star­ten av de­sem­ber, fortel Ze­shan Sha­kar, forfattaren bak «Tan­te Ulrikkes vei», at et­ter å ha elska Ro­ald Dahl og lese mas­se som barn, had­de han eit opphald i le­sin­ga frå han var 11 til han var rundt 19. På vidaregåande had­de dei i lek­se å lese Beat­les av Lars Saa­bye Christensen, og alle – også dei som ikkje lik­te å lese – var hekta og opp­slukt.

På År­stad vidaregåande sku­le såg norsklærar Thor Sol­tvedt allereie på nittitalet at om ungdomane skul­le bli glad i å lese, måt­te dei finne bø­ker dei kun­ne kjen­ne seg att i. Der­med skreiv han dei sjølv, og «His­to­ri­en om Glenn An­ton» blei den fyrs­te av 18 ung­doms­bø­ker som i stor grad handlar om mil­jø rundt den vidaregåande skulen ved Danmarks plass i Bergen.

– Det er fleire som har for­talt meg at dei ald­ri had­de lese ei bok før dei las ei av mine, og at dei opp­lev­de det som stort at det fans bø­ker dei kun­ne kjen­ne seg att i, sei­er Sol­tvedt.

Og då kan det kan­skje bli kult å lese blant ung­dom og.

– Det skjer ofte noko mel­lom ungdomsskulen og vidaregåande. Eg har ein elev som lå­ner mas­se bø­ker og står på ven­te­lis­ta til nye titlar, men som latar som han ikkje likar å lese. Det er ikkje kult å lese på vidaregåande, då er bø­ker noko som høyrer med skulearbeidet, sei­er Pihl.

Ikkje over­tydd

Fleire dei me mø­ter på bib­lio­te­ket, er av dei som ikkje pleier å lese for moro skuld. Få av dei les meir enn dei må enda, men man­ge av dei har i alle fall fun­ne ei gle­de i det. Og det er ka­te­go­ri­en ung­doms­bø­ker det går mest i. På År­stad er det dei bø­ke­ne med ein M klistra på ryg­gen. M for «mo­den ung­dom». Men ung­doms­bø­ke­ne blir ikkje skilt ut i eigne hyl­ler, og det er Pihl glad for.

– Ein ro­man er ein ro­man, og alle bur­de stå i same hylla. Det blir for sne­vert å dele dei inn et­ter al­der. Og ung­doms­tit­te­len kan skrem­me vekk lesarar, både dei som fak­tisk er i mål­grup­pa, men å putte dei i eigne rom og eigne hyl­ler gjer også at vaksne ikkje les dei, og det bur­de dei, sei­er Pihl.

Ho skul­le ynskje ein kun­ne lære av fan­ta­sy-lit­te­ra­tu­ren. Der er bø­ke­ne rett nok sett i same hylle, men på tvers av al­ders­seg­ment, og dei same bø­ke­ne har fans i dei fles­te aldrar. Det same tema vart dis­ku­tert my­kje i fjor vår, et­ter at Ida Jackson skreiv saka «Ung­doms­lit­te­ra­tur er lit­te­ra­tur» og ville ta vekk skil­let mel­lom ung­doms­lit­te­ra­tur og annan lit­te­ra­tur.

– Det er for sma­le kategoriar, for­la­ga skriv gjer­ne al­ders­seg­ment som 12-14 år, og om ein då ikkje treff dei i den grup­pa kan det gjere at dei mis­ter le­se­lyst. Samstundes sten­ger ein ute enormt man­ge and­re som kan­skje ville hatt stor gle­de av boka, sei­er Pihl.